რეფორმაციის შედეგები
რეფორმაციის დასასრულად 1648 წელს ხელმოწერილი ვესტფალიის ზავი იქცა, რომლის შედეგადაც რელიგიური ფაქტორის როლი მნიშვნელოვნად დაკნინდა ევროპულ პოლიტიკაში. ვესტფალიის ზავმა საბოლოოდ აღიარა ახალი რეალობა - რეფორმაციის გამო შეცვლილი ევროპის რუკა, რომელზედაც ახალი სახელმწიფოები გაჩნდა. ამის შემდეგ კონტინენტურ ევროპაში ფართომასშტაბიან რელიგიურ ომებს ადგილი აღარ ჰქონია. შედეგად ლუთერანობის მომხრეებად დარჩნენ ჩრდილოეთი გერმანია, დანია, სკანდინავიისა და ბალტიისპირეთის ქვეყნები. რეფორმატორები ჭარბობდნენ შოტლანდიასა და ნიდერლანდებში, ასევე შევეიცარიის რამდენიმე კანტონში. ამ სწავლებას მიმდევრები ჰყავდა უნგრეთში, ცენტრალურ გერმანიასა და საფრანგეთში. ინგლისში ანგლიკანური ეკლესია დამკვიდრდა.
რელიგიურ თანასწორუფლებიანობის იდეის გავრცელებას პოლიტიკური თანასწორობისა და დემოკრატიის იდეების გავრცელებაც მოჰყვა. ქვეყნებში, სადაც მოსახლეობის უმრავლესობა რეფორმატორები იყვნენ, საერო პირებს საშუალება ეძლეოდათ მონაწილეობა მიეღოთ ეკლესიის მართვაში, მოქალაქეებს კი - სახელმწიფოს მართვაში.
ეკონომიკური თვალსაზრისით, რეფორმაციამ ხელი შეუწყო ფეოდალური ფორმაციის კაპიტალისტურით ჩანაცვლებას. ეკონომიისაკენ, მეწარმეობის განვითარებისაკენ სწრაფვამ, ძვირადღირებულ გართობებზე (ასევე ძვირადღირებულ ღვთისმსახურებაზე) უარის თქმამ ხელი შეუწყო კაპიტალის დაგროვებას, რომელიც ვაჭრობასა და მეწარმეობაში იდებოდა. შედეგად პროტესტანტულმა სახელმწიფოებმა განვითარებით გაუსწრეს კათოლიკურ სახელმწიფოებს. პროტესტანტული ეთიკა კი ხელს უწყობდა კაპიტალიზმის განვითარებას.
